Euskara eta Literatura.

Ahozko euskal literatura oso errotua dago gizartean. Euskara idazketara berandu heldu zen, eta gainera, denbora tarte luzean ez zen oso emankorra izan; beraz, ahozko komunikazioa izan da bizirik irauteko izan duen modua. Ahozko transmisio horretan garrantzi handia izan du literaturak, eta hainbat estilo sortu ditu.

                                                          BALADAK

. Baladak narrazio kantu laburrak dira; beste kantuetatik eta generoetatik bereizten dituzten ezaugarri berezituak dituzte. Terminologiari dagokionez, euskal literaturaren barruan balada zein erromantze berbak erabili dira, baina bere ezaugarriei erreparatuz gero, euskal baladek Espainiako erromantzeekin baino harreman handiagoa dute Europako baladekin.

. Baladek gertaera bat edo istorio labur bat kontatzen dute, eta askotan bukaerarekin edo amaiera zein den ezagutzeko unearekin hasten dira. Era berean, sarritan ezinezko maitasun istorioekin, heriotza bortitzekin, hilketekin, borrokekin eta antzekoekin zerikusia duten istorioak kontatzen dituzte.

. Baladetako pertsonaiak ekintzan barneratuta dauden aktoreak dira, baina beren pertsonaiek ia ez dute arretarik bereganatzen; ez dira ematen beren ezaugarriei buruzko deskripzio-datuak ez beren jarreraren balorazio moralak. Gauza bera esan daiteke testuinguruko beste arlo batzuez: baladetan lekuak, espazioa eta denbora ez dira deskribatzen, eta oso azaleko zehaztapen orokorrak bakarrik adierazten dira. Eszena aldaketaren bat dagoenean, ez da hori argi adierazten duen zehaztasunik ematen; are gehiago, aldaketa inprobisatua eta bat-batekoa izaten da.

. Tentsio handieneko uneak estilo zuzenean adierazten dira, indar handiko elkarrizketa bizien eta garratzen bidez. Baladaren narrazio estiloa efektu oldarkorra, dramatikoa, sortzera bideratuta dago. Horretarako, esaldi labur baina adierazgarriak erabiltzen dira, indarrez eta edukiz betetakoak.
Aipatutako arloetan ekonomia nagusi bada ere, beste alde batetik baliabide erretorikoak beldur barik erabiltzen dira, une gorenak luzatzeko eta emozio giroa pizteko.

. Baladak batez ere kultura gutxidun pertsonen bitartez transmititu dira, eta performance bakoitzean aldatzen direnez, etengabeko transformazioan daude, testuaren zein musikaren aldetik; hala ere, musika testua baino askoz gutxiago aldatzen da.

. Formalki baladak bertsotan adierazten dira, amaierako bertsoetan errima duten ahapalditan banatutako bertsoetan. Baina errima aipatzen dugunean ez gara ari errima jaso batez. Antzeko soinuen bitartez sortutako errima da, entzuleari entzuteko atsegin egiteko asmoarekin sortua.

. Baladetan erabilitako literatur baliabideen artean errepikapena azpimarratu beharra dago. Testuak memorian gordetzeko oso baliabide garrantzitsua da, eta, era berean, unerik dramatikoenak areagotzeko balio du.
Formalki hainbat eratara agertzen da:


- Bi bertsotan: 


(Mis padres me mandan para que aprenda esta cancioncilla. /Si quieres aprender esta cancioncilla ven conmigo a bordo).

"Gu hemen dantza gaitezen" (Nosotros bailemos aquí).
"Andratxu gaztia aita frailea". (Joven señora / padre fraile).
 
- Zenbait kasutan ahapaldi osoa ere errepika daiteke.

. Errepikapenez gainera, paralelismoak garrantzitsuak dira. Egitura sintaktikoen errepikapenaren bidez gero eta informazio zehatzagoa ematen da, era horretara hartzailearen arreta gero eta gehiago bereganatuz.

(Hermano mío: ¿Qué nuevas hay en la honrada Villa de Motrico? / Las nuevas son buenas; pero sobrados daños han ocurrido. / ¡Oh, hermano mío! ¿es que ha muerto acaso nuestro padre amado? / Nuestro padre amado no ha muerto; pero sobrado daño ha ocurrido. / ¡Ah, traidor! ¿es que ha muerto nuestra madre amada? / Nuestra madre amada no ha muerto; pero sobrado daño ha ocurrido.)

. Kontrasteek edo antitesiek ere balio estilistikoa dute:

"Gaztiak kantuan ta / zaharrak eragusian" (Los jóvenes cantando y los mayores charlando.)
"Batetik lau balazo / bestetik enfermo" (Por un lado cuatro balazos / por otro enfermo.)
 Etengabeko konparazioen bitartez informazioa zehazten eta areagotzen da:
"Abadea urrin dago / eleizea urrinago" (El cura se halla lejos / la iglesia más aún.)
"Ez dot gura frantzesik / hain gutxi errenik" (No quiero francesas, y menos nueras.)
"Ni neu ez naz Manbrukua / da gitxiago trukukua" (Yo por lo menos no soy de Mambrú / y mucho menos turco.)

. Baladen formulak eta karakterizazioak finkoak dira, eta formalki zerbait aldatzen diren arren, eskema bera izaten dute. Zalduna zintzoa eta dotorea da; dama ederra eta gaztea da; aita ia ez da agertu ere egiten; ama etxekoandrea da; etxean edo herrian ia ez da ezer txarrik gertatzen, baina kanpoan arriskuek gaitz izugarriak ekartzen dituzte.

. Euskal balada tradizionala Europako baladaren adartzat hartzen da, narrazioren, estiloaren eta gaien ezaugarriak antzekoak dituztelako. Europako corpusarekin antzekotasunak dituzten balada batzuk Kataluniako aldaera batzuk izaten dituzte, eta batzuk Frantziako bertsioan mota bereko aldaerak izaten dira.




                                                              Ohikua nauzu
                                                           ez nauzu kanbiatu
                                                         bihotzian beinin hartu
                                                             eta zu maitatu.(bis)

                                               Aita jeloskor batek dizu kausatu.

hark nauzu pribatu.(bis)

Aita jeloskorra!

Zuk alaba igorri

arauz ene ihesi

komentu hartara.(bis)

 

Are eta ez ahal da sarturen serora!

Fede bedera dugu

Alkarri eman tugu

Gauza segurra da.(bis)

Zamariz iganik

jin zauzkit ikustera

ene konsolatzera

aitaren ixilik. (bis)

 

Hogoi eta laur urte baditut beterik.

Urte baten burian

nik ez duket ordian

Aitaren axolik.(bis)

Alaba diener

erranen dit orori:

"So'gidaziet eni

beha ene erraner.(bis)

 

Gaztetto direlarik, untsa diziplina!

Handitu direnian

berant date ordian

nik badakit untsa".(bis)
 

"Bereterretxeren khantoria"



1. Berterretxek" ohetik
Neskatuari aphalti:
—Abil eta so'gin ezan leiho hortarik.

2. Neskatuak berhala
Ikhusi zian bezala,
Ehun gizon bazerola bortha batetik bestila.

3. Berterretxek leihoti
Jaun kuntiari eztiki:
Ehün behi bazerola beren zezenareki.

4. Jaun kuntiak eztiki,
Erraiten dero eztiki:
—Berterretx, aigü gureki, ützüliren hiz segurki.

5. —Ama, indazüt athorra,
Mentüraz sekulakoa!
Bizi denak orhit düke Bazko-oilaurentia!

6. Ama horren lasterra
Bostmendietan behera!
Belhainak sortharik zela sarthü da Lakharri-Büstanobila.

7. —Bustanobi gaztia.
Ene anaie maitia,
Zütan hunik ez balinbada, juan da ene semia.

8. —Arreba, ago ixilik!
Ez othoi egin nigarrik!
Maulen dün ingoitik, ützüliren dün bizirik.

9. Andozeko ibarra,
Ala zer ibar lüzia!
Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.

10. Ama horren lasterra,
Jaun kuntiaren borthala!:
—Ai, ei, eta jauna, nun düzie ene seme galanta?

11. —Bahiana semerik
Berterretxez besterik?
Ezpeldoi-altian dün hilik, abil, eraikan bizirik

12. Ezpeldoiko alhaba
Margarita deitzen da,
Berterretxen odoletarik bethe ümen dü ferreta.

13. Ezpeldoiko bükhata,
Ala bukhata ederra!
Berterretxen han ümen dü hirur dozena athorra. 

 

• http://e-spacio.uned.es:8080/fedora/get/bibliuned:Llcgv-0C11EDC5-1039-C1BA-7283-7E8292CCE9B1/Viejas_Baladas_Vascas.pdf
•